Των Ντίνα Δασκαλοπούλου, Αφροδίτη Τζιαντζή, Εύα Παπαδοπούλου
Βασικές ενδείξεις για την έναρξη ενός συγκρουσιακού κύκλου θεωρούνται αφενός η ανάληψη συλλογικής δράσης από πολλές διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, οι οποίες δεν εκδηλώνουν δημόσια τόσο συχνά τη διαμαρτυρία τους και αφετέρου η χωρική διάχυση της δράσης στην ευρύτερη επικράτεια.
Όσο η ελληνική κυβέρνηση διαφημίζει «την επιστροφή στην κανονικότητα», ο πλανήτης από την Ανατολή ώς τη Δύση σείεται από μια σειρά κινημάτων που αμφισβητούν ευθέως την άγρια νεοφιλελεύθερη πραγματικότητα που έχει επιβληθεί στους λαούς.
Το σύνθημα που ακούγεται στη Χιλή ταξίδεψε ως τους δρόμους της Αθήνας: «Δεν επιστρέφουμε στην κανονικότητα, γιατί η κανονικότητα μας πνίγει». Αυτή η… κανονικότητα στα καθ’ ημάς φωτίζει τους δρόμους με λαμπιόνια – χορηγία πολυεθνικών εταιρειών, επιτίθεται στο δημόσιο πανεπιστήμιο, δοξολογεί υπέρ της αστυνομικής αυθαιρεσίας.
Εδώ και μια δεκαετία σχεδόν, από τότε που η χώρα μπήκε στη μέγκενη των πολιτικών λιτότητας, οι πολίτες ζουν διαφορετικές εκδοχές της νεοφιλελεύθερης «κανονικότητας».
Στην Ελλάδα ο συγκρουσιακός κύκλος, του οποίου ο Δεκέμβρης υπήρξε το προανάκρουσμα, ξεκινά επίσημα με τις πρώτες κινητοποιήσεις κατά των μέτρων λιτότητας. Κλιμακώνεται με τα κινήματα των πλατειών, διαχέεται γεωγραφικά με λαϊκές συνελεύσεις και κινητοποιήσεις σχεδόν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας.
Στη συνέχεια διευρύνεται αγκαλιάζοντας από τοπικούς αγώνες για «τη γη και την ελευθερία» μέχρι το παγκόσμιο αίτημα για άμεση δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ο κύκλος ολοκληρώνεται το 2015.
Σήμερα, που η αφήγηση περί «λαϊκισμού» επιχειρεί να παρουσιάσει σχεδόν ως παθογένεια την κινηματική και συλλογική πολιτική δράση, έχει μεγαλύτερη σημασία παρά ποτέ να ανιχνεύσουμε τα χαρακτηριστικά αυτού του κύκλου.
Με σημείο εκκίνησης την πρωτότυπη -και μοναδική στο βάθος και την έκτασή της- έρευνα που πρόσφατα παρουσίασε πλειάδα επιστημόνων και μέσα από τις αφηγήσεις τριών πολιτών που τα γεγονότα της περιόδου σημάδεψαν ανεξίτηλα τη ζωή τους, ξετυλίγουμε το νήμα μιας ταραχώδους -και συναρπαστικής- δεκαετίας.
Από τις μεγάλες κινητοποιήσεις στη μελαγχολία
Χρειάστηκε μια μεγάλη ερευνητική ομάδα και ακόμα μεγαλύτερη υπομονή για να καταγραφούν συστηματικά τα γεγονότα διαμαρτυρίας στην Ελλάδα της περιόδου 2009-2014, μέσα από την αποδελτίωση των καθημερινών φύλλων της «Ελευθεροτυπίας» και της «Αυγής».
Ο Νίκος Σερντεδάκις και ο Σταύρος Τομπάζος (αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας και Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου) παρουσίασαν πρόσφατα την πληρέστερη βάση δεδομένων που διαθέτουμε για τον τελευταίο συγκρουσιακό κύκλο, σε έναν τόμο που συνυπογράφουν μια πλειάδα από επιστήμονες («Όψεις της ελληνικής κρίσης», εκδόσεις Gutenberg). Ο Νίκος Σερντεδάκις αναλύει στην «Εφ.Συν.» όσα ζήσαμε, τα χρόνια της φωτιάς.
Νίκος Σερντεδάκις
• Tι σηματοδοτεί έναν συγκρουσιακό κύκλο και πώς διαχωρίζεται από τις άλλες περιόδους;
Στις ταξικές κοινωνίες, τις κοινωνίες της άνισης κατανομής του οικονομικού πλούτου, του κοινωνικού κύρους και της πολιτικής ισχύος εκδηλώνονται σχετικά σταθερά στον χρόνο επίπεδα συλλογικής κινητοποίησης από εκείνες τις κοινωνικές τάξεις, ομάδες ή/και κοινωνικές κατηγορίες του πληθυσμού που δεν εκπροσωπούνται ισότιμα στα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Υπάρχουν όμως χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες η συλλογική και η κινηματική δράση διογκώνονται, καθιστώντας δόκιμη την εννοιολόγησή τους ως περιόδων υψηλής συγκρουσιακότητας. Βασικές ενδείξεις για την έναρξη ενός συγκρουσιακού κύκλου θεωρούνται αφενός η ανάληψη συλλογικής δράσης από πολλές διαφορετικές κοινωνικές ομάδες οι οποίες δεν εκδηλώνουν δημόσια τόσο συχνά τη διαμαρτυρία τους και αφετέρου η χωρική διάχυση της δράσης στην ευρύτερη επικράτεια, πέραν της συνήθους εκδήλωσής της στο διοικητικό και πολιτικό κέντρο της χώρας και τα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα.
• Έχει ημερομηνία έναρξης και λήξης ένας συγκρουσιακός κύκλος;
Τα δεδομένα που προκύπτουν από την καταγραφή δείχνουν μια τάση αύξησης των γεγονότων διαμαρτυρίας από την υπογραφή του πρώτου μνημονίου (άνοιξη του 2010), τα οποία θα κορυφωθούν με τις κινητοποιήσεις στις πλατείες το 2011. Έκτοτε και ως το 2014 η ένταση της συλλογικής δράσης θα διατηρηθεί σε υψηλά επίπεδα, παρά τη διαφαινόμενη σχετική ύφεση της δυναμικής της.
Σύμφωνα με τούτα τα δεδομένα, ισχυριζόμαστε ότι από το 2010 εκκινεί ένας συγκρουσιακός κύκλος με αντιμνημονιακό περιεχόμενο, ο οποίος φαίνεται να ολοκληρώνεται στις κινητοποιήσεις για το δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015.
• Ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκρουσιακού κύκλου όπως εκφράστηκαν στην Ελλάδα;
Τα δεδομένα τεκμηριώνουν ότι κινητοποιήθηκαν ποικίλες κοινωνικές ομάδες και κοινωνικές κατηγορίες του πληθυσμού, οι οποίες σε πιο «ομαλές» περιόδους σπάνια υιοθετούν τη δημόσια διαμαρτυρία για να δηλώσουν την πιθανή δυσαρέσκειά τους και να διεκδικήσουν την ικανοποίηση των αιτημάτων τους.
Αντίστοιχα, η διαμαρτυρία απλώθηκε σε όλη την επικράτεια, από την Αθήνα και τα μεγάλα αστικά κέντρα ως τις μικρότερες τοπικές κοινωνίες. Ως ενοποιητικό στοιχείο του πρόσφατου συγκρουσιακού κύκλου μπορούμε να θεωρήσουμε την εναντίωση μεγάλων μερίδων του πληθυσμού στις πολιτικές της λιτότητας που επέβαλε η τρόικα στη χώρα. Οι αντιμνημονιακές κινητοποιήσεις έφεραν στο προσκήνιο ένα νέο ρεπερτόριο συλλογικής δράσης, που δεν είναι άλλο από εκείνο των μαζικών διαμαρτυριών στις πλατείες όλης της χώρας.
• Πώς συνδέεται ο συγκρουσιακός κύκλος με τις εκλογικές αναμετρήσεις;
Η διαχείριση της οικονομικής κρίσης από τις κατεστημένες πολιτικές ελίτ διαμόρφωσε το έδαφος για να εκφραστεί δημόσια και δυναμικά η διάχυτη έως τότε απονομιμοποίησή τους, η οποία απέρρεε από την αδιαφάνεια στη διαχείριση του δημόσιου πλούτου, τις πελατειακές λογικές των κομμάτων του δικομματισμού, τα ποικίλα σκάνδαλα και τον εναγκαλισμό με τα επιχειρηματικά συμφέροντα.
Η συγκυρία της κρίσης και της πολιτικής διαχείρισής της επέτειναν την κρίση νομιμοποίησης των κομμάτων εξουσίας, γεγονός που κατέστη εξόχως ορατό στην κορύφωση των αντιμνημονιακών κινητοποιήσεων. Οι συλλογικά κινητοποιούμενοι στράφηκαν κατά των πολιτικών ελίτ που οδήγησαν τη χώρα στην οικονομική κατάρρευση και νοηματικά πλαισίωσαν τη διαμαρτυρία τους ενοχοποιώντας τον κραταιό έως τότε δικομματισμό για την αιφνίδια υποβάθμιση των όρων της ζωής των πολιτών και την ακύρωση των προσδοκιών τους.
Η κοινωνική δυσαρέσκεια εκφράστηκε αρχικά στο πεδίο της συλλογικής κινητοποίησης, διεκδίκησης και διαμαρτυρίας. Στη συνέχεια οι διπλές εκλογές του 2012 αποτέλεσαν ευκαιρία για την αποτύπωσή της στο θεσμικό επίπεδο. Το κυβερνών κόμμα κατέρρευσε, η δεξιά αντιπολίτευση τριχοτομήθηκε εκλογικά και ένα μικρό αντισυστημικό τότε κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς εγκαταστάθηκε στο κομματικό σύστημα ως σημαντική πολιτική δύναμη.
• ΣΥΡΙΖΑ και συγκρουσιακός κύκλος. Πώς θα συνοψίζατε αυτή τη σχέση;
Ως ιδιαιτέρως σύνθετη. Ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν το μόνο κοινοβουλευτικό κόμμα που από τη συγκρότησή του το 2004 υιοθέτησε την ανάλυση του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος για τα διακριτά χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού, τις βίαιες πολιτικές λιτότητας και τα αποτελέσματά τους. Υπό αυτήν την έννοια μπόρεσε πιο γρήγορα από άλλες κοινοβουλευτικές δυνάμεις να «διαβάσει» την ελληνική κρίση στη διεθνική της διάσταση και τελικά να εισαγάγει την κοινωνική διαμαρτυρία και τα αιτήματα των κυριαρχούμενων στο θεσμικό περιβάλλον.
Με τις μικρές του οργανωτικές δυνάμεις και τη σχετικά ισχνή του δικτύωση, ο ΣΥΡΙΖΑ προσπάθησε και πέτυχε να συντονίσει τον βηματισμό του με τις κινηματικές πρωτοβουλίες, στις οποίες συμμετείχε ένα μέρος, μάλλον μικρό, του νεότερου στελεχικού του δυναμικού που διαμορφώθηκε στο αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα των προ της κρίσης ετών.
Με τη σταδιακή κάμψη των αντιμνημονιακών κινητοποιήσεων μια μεγάλη μερίδα της κοινής γνώμης διαμόρφωσε τις προσδοκίες της για την αλλαγή πολιτικής, την άρση των μνημονίων και των επιπτώσεών τους, «αναθέτοντας» στον ΣΥΡΙΖΑ την επιζητούμενη έξοδο από την κρίση μέσω της εκλογικής αυτή τη φορά ανατροπής των μνημονιακών πολιτικών.
Έκτοτε, ιδίως μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου, οι σχέσεις του ΣΥΡΙΖΑ με τα κινηματικά δίκτυα που διαμορφώθηκαν την περίοδο 2010-2014 διαρρηγνύονται ολοσχερώς. Ως κυβέρνηση, ο ΣΥΡΙΖΑ μετασχηματίζεται από «κινηματικό κόμμα» σε κόμμα εγγυητή της μνημονιακής κανονικότητας και ως το κόμμα που ευθύνεται για την «ήττα της αριστεράς» σε εθνικό, ίσως και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
• Αναφέρετε ότι η υποχώρηση των κινημάτων αφήνει συχνά πίσω της μια αίσθηση «αριστερής μελαγχολίας». Πώς ξεπερνιέται;
Δανείζομαι τον όρο «αριστερή μελαγχολία» από τον Εντσο Τραβέρσο για να περιγράψω τα συναισθήματα των ανθρώπων που συνέβαλαν στη συγκρότηση της ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ελλάδα του 21ου αιώνα και βίωσαν με οδυνηρό τρόπο την ήττα της. Όχι μιας ήττας προσωπικής, αλλά μιας αποτυχίας να διαμορφωθεί ένα εναλλακτικό παράδειγμα εξόδου από τη νεοφιλελεύθερη καπιταλιστική βαρβαρότητα.
Πρόκειται για ένα συναίσθημα που αναστοχαστικά μπορεί να οδηγήσει όχι στην παραίτηση και την ιδιώτευση, αλλά στη μέριμνα για την εκκίνηση νέων εγχειρημάτων, ικανών να ενδυναμώσουν τις κυριαρχούμενες κοινωνικές τάξεις και ομάδες στον αγώνα τους για αξιοπρέπεια, ελευθερία, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη.
Πηγή: Εφ. «Εφ.Συν.»
